Ik geef het toe. Ik ben gefrustreerd. Ik werk al een groot deel van mijn leven aan efficiënte bemesting, in de landbouw en in moestuinen. In de landbouw gaat dat steeds beter, mede afgedwongen door de Meststoffenwet. Maar in moestuinen, en ook siertuinen, is het soms een drama. En dat niet alleen: tuinmensen zijn er nog trots op ook. Zoals nu te zien in de bioscoop, waar de (overigens prachtige) film Onder het maaiveld draait. Daarin wordt gedemonstreerd hoe je een moestuin aanlegt. Niet gewoon in de grond, maar door er zo’n 15 cm compost op te leggen. Ongeacht de bestaande bodem of het teeltplan. 15 volle emmers per vierkante meter.
Als je lekker veel compost gebruikt, of een flinke laag stalmest, krioelt je tuin van het bodemleven. Net als in een composthoop. Je planten spuiten de grond uit: een geweldige oogst. Er is alleen één grote MAAR: je voert veel, véél meer stikstof en fosfaat aan dan je planten nodig hebben. En ook véél meer dan het bodemleven kan verstouwen.
Die overkill aan stikstof en fosfaat spoelt naar het grondwater of de sloot. Dat geeft problemen. Van stikstofrijk grondwater kun je lastiger gezond drinkwater maken. Teveel stikstof en fosfaat in sloten en meren zorgt voor algensoep.
Daarom roep ik al jaren: het mag wel wat minder met compost en mest. Daarin sta ik niet alleen. Mijn collega-tuindocenten van Velt* zeggen dat ook al meer dan 40 jaar. De kennis is er gewoon.
Dat is ook nodig. Sinds 1991 probeert Nederland aan de Europese Nitraatrichtlijn te voldoen, voor het grondwater. Sinds 2007 aan de Kaderrichtlijn Water, die vooral over oppervlaktewater gaat. Daarom zijn er stikstof- en fosfaatgebruiksnormen in de Meststoffenwet.
Als je een boerenbedrijf van enige omvang hebt, moet je aan die wet voldoen. Op de schraalste grond mag je dan nog het meeste aanvoeren: jaarlijks per vierkante meter zo’n 12 liter groencompost, 6 liter GFT-compost of 4 liter stalmest van koeien. Nooit meer dan een flinke emmer dus. Meestal aanzienlijk minder.
En ook dan nog voer je meer stikstof en fosfaat aan dan er afgevoerd wordt met de oogst. Voor een deel zitten die voedingsstoffen in de organische stof, of gebonden aan zand of klei in de compost. Dat spoelt niet zo snel naar de sloot. Maar dan nog: als je meer aanvoert dan dat je oogst, wordt je tuin uiteindelijk een stikstof- en fosfaatbommetje voor je omgeving.
Daar kun je als tuinmens voor kiezen. Er zal niet zo maar een handhaver voor je tuinhekje staan.
Maar denk niet dat je de natuur er een plezier mee doet, ook al zie je meer regenwormen. Je werkt ook niet duurzamer dan boeren die met veel minder mest of compost hun bodemleven aan de praat proberen te houden. Wat jij in de tuin doet, daar zouden zij een boete voor krijgen. Terecht.
Zie je wel? Ik ben gefrustreerd. Ik mopper over kleine postzegeltjes tuingrond die overbemest worden. Op het grote geheel zal het niet uitmaken. Er is, schat ik, zo’n 60.000 hectare tuin in Nederland en wel 2 miljoen hectare landbouwgrond. Maar ik kan er slecht mee dealen als natuurminnende tuinmensen zo verkwistend omgaan met grondstoffen, en hun omgeving er mee vervuilen. En ik ben ontdaan dat een prestigieuze film als Onder het maaiveld dat als een duurzame weg naar een gezonde bodem presenteert. Er zijn toch wetenschappers bij betrokken?
Dus, lieve tuinmensen, ik wil nog eens roepen: LAAT EENS WAT MINDER COMPOST EN MEST KOMEN. Gebruik desnoods twee keer zoveel als de boeren. Je bent tenslotte geen professional. Maar niet tien keer zoveel. Alvast bedankt.
Anne Marie van Dam
* Velt = Vereniging voor Ecologisch Leven, Koken en Tuinieren
Hoe dan, verantwoord bemesten in de tuin? Lees het Velt Handboek Ecologisch Tuinieren, of de eenvoudiger uitleg in Ecologisch Tuinieren voor Beginners. Voor de siertuin: Ecologische tuin: van aanleg tot beheer, ook van Velt. Of *spam-alert* lees mijn eigen Leve de Bodem! Een gezonde basis onder elke tuin. Voor moes- en siertuinen.
Wil je eerst weten op wat voor grond je eigenlijk tuiniert? Dan is de online cursus Leer je grond kennen! misschien iets voor jou.
UPDATE 1/3/203: Ik werd er op gewezen dat er voor tuinen weldegelijk stikstof- en fosfaatnormen bestaan. Daarom heb ik de tekst op dit punt aangepast. Er stond ‘Voor jou staan er geen wetten in de weg’. Nu: ‘Er zal niet zo maar een handhaver voor je tuinhekje staan.’. Met dank aan Ingrid de Wilde.
dank dank dank
graag gedaan.
Hoi Anne Marie,
goeie oproep. ik zeg altijd strooi een laagje van 1 – 2 cm compost over je tuin. Heel licht inwerken en alleen spitten voor worteltjes en dan niet breder dan 10 cm. De meeste tuinders kijken me dan raar aan. Maar ik heb het idee dat het bij de cursus Tuinen Natuurlijk van het IVN wel binnenkomt
En als je de compost dan ook nog zelf maakt, is de cirkel helemaal rond. Succes bij de cursus!
dank Anne voor je uitgebreide verhaal. ik leid hier en daar de film in en wijs dan de kijkers erop dat het ” no digg” systeem wat ze laten zien, nog niet bewezen duurzaam is want waar haal je zoveel compost vandaan. nu heb ik nog een aanwijzing om dit niet zomaar te doen. De strokenteelt die in de film voorbij komt is wel op professionele wijze, ook binnen de wet. hiermee kun je naar een bemesting van 7 liter per m2. het bodemleven gaar het dan overnemen, alles groeit goed en minimale ziektes. das pas een mooi systeem. groet, Isabel
Hallo Isabel, wat fijn dat je de film zo inleidt! Inderdaad: compost is een schaarse grondstof, al zou je dat niet zeggen als je ziet hoe weinig het kost. en het is fijn dat de professionele teelt en het onderzoek ook in de film aan bod komen.
Ligt het er ook niet aan wat voor compost je gebruikt?
Bv compost van houtsnippers, dit stimuleert de schimmels in de bodem ipv de bacterieen (die er tegenwoordig overal teveel in de grond zitten)
Of als je alleen compost gebruikt waar geen dierlijke mest in zit.
Het maakt zeker uit welke compost je gebruikt. Kijk naar fosfaatgehalte, organische stofgehalte, stikstofgehalte ne C/N-verhouding. En schimmelbiomassa blijf geloof ik langer in stand dan bacteriebiomassa.
Compost bestaat in veel vormen. De natuur zit vol met ‘compost’. Het meest vruchtbare systeem is een bos waarbij ieder jaar meer blad en andere biomassa op de grond valt wat bijdraagt aan de bodemgezondheid. Hierin zit organisch stof, stikstof, koolstof, fosfaat en vele andere micro en macro nutriënten. Dus dit is wat we willen nabootsen als we veel compost op de moestuin gebruiken. Een systeem dat de bodem voed met veel organisch stof. Dit organisch stof is een soort van langzame mest, de beestjes zorgen ervoor dat de nutriënten langzaam beschikbaar komen voor de planten en niet uitspoelen. Anders kan er niks leven immers.
Ja er zijn inderdaad veel vormen van compost, al zou ik het in een bos niet zo noemen, omdat het daar een natuurlijke verterende strooisellaag is, en niet een door mensen gestuurd proces. Daar komt jaarlijks een laag blad van de bomenvallen, die dan rustig in een paar jaar verteerd wordt door het bodemleven. Er worden geen voedingsstoffen van buitenaf aangevoerd, afgezien van wat de vogels af en to schijten, en de depositie van stikstof en een beetje van andere stoffen uit de lucht. Met compost voer je ook voedingsstoffen aan. In één keer, een gigantische hoeveelheid. BV. als je 15 cm groencompost aanvoert, is dat 120 kg per vierkante meter. Daar zit 600 g stikstof in, waarvan 60 in minerale vorm, direct opneembaar voor planten. (ik gebruik gemiddelde waarden voor de samenstelling). De planten in een groentetuin nemen, als ze flink groeien, rond 20 g stikstof per vierkante meter op. Dus je voedt niet alleen de bodem, maar ook direct je planten. En het grondwater krijgt aan het eind van het seizoen ook nog 40 g per vierkante meter. En dan reken ik nog niet mee dat in het eerste jaar 10% van de organische stof in de compost afbreekt, waarbij ook ongeveer 10% van de organische gebonden stikstof vrijkomt, nog eens 45 gram. Voor fosfaat is het verhaal vergelijkbaar. Je geeft ook zoveel fosfaat dat de plant geen enkele mycorrhizaschimmel nodig heeft om aan voeding te komen. Dat is in een bos allemaal héél anders.
Als je een bos wilt nabootsen, waarom dan niet een laag blad aanvoeren in de herfst? En als dat verteerd is er op gaan kweken. Vraagt wat meer geduld, maar dan voedt je ècht de bodem, en geef je de bodem de tijd om de planten te voeden.
Oh hier ook schuldig! Heel interessant artikel. Ik dacht juist dat ik lekker bezig was.
Heb je tips als je een moestuin wil starten / je tuin wil ophogen? Is het dan gedoogd om een keer compost van buitenaf aan te voeren? En als je vervolgens alleen compost gebruikt met plantenresten gemaakt uit eigen tuin? Dan zou het cirkeltje rond moeten zijn toch?
Ik ben benieuwd naar je reactie!
Compost uit eigen tuin is geen aanvoer. dan sluit je inderdaad de kringloop. Prima. Ook compost aanvoeren voor organische bemesting is prima, maar hou het een beetje beperkt. Het is een meststof, niet geschikt om op te hogen. Daarvoor gebruik je beter grond.
Het was mij vroeger al eens opgevallen dat professionele tuinierders uiterst spaarzaam met compost omgingen
Op grotere schaal kijk je ook sneller naar de kosten.
Leuk, Annemarie. Ik roep dat ook al jaren: Hoe schraler de bodem, hoe groter de variatie aan planten en hoe rustiger ze groeien. Maar ook ik krijg van mijn klanten de vraag hoe ze moeten bemesten. Om moedeloos van te worden, omdat het in alle tuinboeken wordt geadviseerd: mesten, mesten, mesten. Terwijl, als ze het blad en de uitgetrokken kruiden gewoon laten liggen, ze de kringloop in stand houden. Ik laat de natuur het werk doen. Maar ja, zoals je zegt, het is vechten tegen de bierkaai. Ga maar eens kijken op de FB-pagina over voedselbossen. Dan word je pas echt verdrietig. En het enthousiasme waarmee karton wordt gebruikt om ongewenste kruiden te vernietigen. Totaal geen ecologische kennis. Ik ben blij dat jij hierover begint.
Blijven roepen, Tinka. Want het is meer nodig dan ooit! (Vrij naar Doe Maar :-))
Wat is dan het probleem van bruin karton?
Hoi Carlijn, uit oogpunt van voedingsstoffen en organische stof heb ik niks tegen karton. En ik heb ook geen info kunnen vinden dat er verontreiniging in zou zitten, als ik het nooit gemaakt om in de tuin te gebruiken. Tinka schrijft over de vernietiging van ongewenste kruiden in een voedselbos, met karton, zonder inzicht van wat die planten daar betekenen. Dat gaat haar aan het hart.
Ook zegt Tinka, elders, dat de bodem onder het karton uitdroogt en keihard wordt, terwijl veel kruiden juist daar op zoek gaan naar water en voedsel.
Dag Anne-Marie en Tinka, net vol enthousiasme ‘de ongespitte tuin’ gelezen van Charlie Nardozzi, waarin karton en een laag van 15 cm compost geadviseerd wordt om op onkruidrijk grasland van start te gaan met een (bloemen)tuin. Lastig dat er zoveel tegenstrijdige informatie is. Als je op een stuk kweekgras van start wil gaan met een (inheemse) bloemenpluktuin, wat is dan jullie advies? Toch kweekgras uitgraven?
Ja, ik zit met mn oren te flapperen bij dat boek. Zóveel compost. Maar misschien woont Charlie ergens waar er geen problemen zijn met waterkwaliteit. Met kweek kun je twee dingen doen, volgens mij: 1. alle wortelstokken uitgraven. Werkt alleen als het niet terug kan groeien vanaf de buren o.i.d. 2. accepteren en concurrentiekrachtige planten bij zetten. dan heb je van alles wat. Maar misschien hebben anderen nog meer ideeën.
En naast die concurrentiekrachtige planten misschien grote ratelaars introduceren, die parasiteren op gras? 🙂
Men groeide daar vaak aardappels, omdat die snel een dicht gewas geven.
Het is niet mesten maar mulchen. Organisch stof toevoegen aan de planten en bomen.
Zoals ik bij je anere reactie al geschreven hebt: je voert voedingsstoffen aan, dus het is weldegelijk ook bemesten.
top stuk!
een nieuwe kostbare hype.
jammer dat dit een vertekend beeld geeft van normaal groente kweken.
Dank je, Frodo!
Mulchen is het toevoegen van organisch materiaal in wat voor vorm dan ook, stro, houtsnippers, maar ook compost is een goede voeding voor de bodem. Het is de bodem die je voed niet de planten.
Zie mijn andere reactie. Je voert met een dikke laag compost teveel voedingsstoffen aan, deels direct beschikbaar voor de plant.
Volkomen gelijk en er zijn nog steeds “tuinders” die geloven dat 2 steek diep omgespit moet worden, onzin! Verder is er nog een Duits boek, vertaald naar het Nederlands, wat de ultieme bijbel is over composteren! Het bodemleven moet zichzelf in stand houden! Anders spoelen alle voedingsstoffen weg naar lagere bodemleven. Slecht voor het grondwater. Er is nog veel onkunde, maar ook over bespuiten, dat is nog veel erger! Dank voor je informatie! Goed!!!
graag gedaan!
hoe heetd at duitse boek?
Wat moet je dan doen om je grond goed te houden voor je tuinplanten. Heb zelfs wormen gekocht om in de tuin te doen.
De kringloop sluiten: als je niets afvoert, hoef je ook niets aan te voeren, tenzij je planten wilt die meer voeding nodig hebben dan het nieveau dat je nu hebt. Dan kun je eenmalig wat verhogen, en daarna de kringloop gesloten houden. Wormen willen voeding (verterende plantenresten, organische stof, bodemleven) en niet te zure grond (pH 5 of hoger). Zonder doen ze het niet.
hoeveel dan voor een lapje van 25 vierkante meter?
Reken maar uit :-). De getallen per vierkante meter staan in het stuk: 12 liter groencompost of 6 GFT-compost of 4 stalmest van koeien. van paardenmest mag er iets meer. En alleen als je ook oogst afvoert. Verder: recyclen van eigen plantenresten.
Interessant!
Goed om te horen, Annemarieke!
Ik herken je frustratie. Overbemesting kan ook door compost, zeker. Maar….met veel minder compost is wel de beste en meest ecologische manier om in een moestuin een gezonde bodem te bouwen en een gezond bodemleven. Ik maak wat bezwaar tegen dat je mest en compost aan elkaar gelijk stelt, omdat de het wezenlijk iets anders is en anders werkt. Ik heb het dan wel over zorgvuldig gemaakte compost in goede verhoudingen, met voldoende beluchting die bovendien goed rijp is: compost waarin stikstof en andere voedingstoffen gebonden zijn aan koolstof en heel geleidelijk maar ter beschikking van de planten met medewerking van het bodemleven dat er in is opgebouwd. (De regenwormen zijn daarin leuk, maar niet het belangrijkste). Groeten van Wino (Docent voor VELT met speciaal interesse in alles wat met bodem en bodemgezondheid te maken heeft)
Wat goed dat je zo zorgvuldig werkt. Mijn punt is nu vooral dat het teveel is. Over verschil tussen compost en mest kunnen we nog uren praten, denk ik.
Dag Anne-marie, als leek (ik dus) is het allemaal wat moeilijker te volgen en interpreteer je soms dingen verkeerd… ik dacht dat er in compost veel minder nitraat en stikstof zitten en dat die gebonden zijn, dus niet kunnen uitspoelen. Dat is helemaal niet zo? En hoe zit het met de verhouding stikstof in compost tov mest?
Bedankt alvast voor je eventuele toelichting.
vriendelijke groeten
Sien
ER zit wel veel stikstof in compost, maar, inderdaad, het grootste deel is gebonden. Maar de organische stof wordt verteerd door het bodemleven, en dan komt er stikstof vrij. Uiteindelijk streef je naar balans tussen aanvoer en afvoer. Stikstof is het lastigst, dat lekt zo makkelijk uit het systeem. In mest is de stikstof relatief minder gebonden, meer beschikbaar. Kijk maar naar Nm (minerale stikstof) en Norg (organische stikstof) in deze tabel: https://www.handboekbodemenbemesting.nl/nl/handboekbodemenbemesting/handeling/organische-stofbeheer/samenstelling-en-werking-organische-meststoffen/samenstelling-organische-meststoffen.htm
goeie tip, compost van de gemeente zit vaak ook nog eens vol met zware metalen..
zelf bemest ik met klaver, en pronksnijbonen
die fixeren stikstof
voor Kalium gebruik ik takken
en voor fosfor insecten
ik bemest bij met korrels van dcm en mestbest voor mineralen
en dit jaar toch een keer de gratis mest van de kinderboerderij ( ze hadden teveel)
soms voeg ik bacterien toe van vleermuis mest, specifiek voor de bacterien
momenteel bekijk ik een koreaanse mest methode
hij gebruikt melk en bacterien en planten gier, maar ook humus zuren en nog veel meer, maar vooral weinig van alles….
ik moet het nog bestuderen, het is ingewikkeld
het hout zorgt volgels mij goed dat de stikstof niet doorspoelt omdat dat eerst verteerd moet worden
mooie site dit, zie het voor het eerst
Dat klinkt als of je er intensief mee bezig bent! Hout zorgt inderdaad dat stistof vastgelegd wordt. Dat is wel tijdelijk. Als het verder verteert komt de stikstof weer vrij.
Wij tuinders hebben hier geen weet van. de Commercie laat ons weten dat juist wij hun producten moeen nemen om goede producten te verkrijgen. Als iemand ons verteld : is dit overbemesting? dan kijken we alsof het onweert in Keulen.
Prima deze uitleg en zal het meenemen in de vraag en antwoorden bij de vele moestuin groepen. Zoveel per m2
Succes, Jakob!
0.5 cm komt overeen met dik 30 ton compost per hectare. 15 cm is dus tegen de 1000 ton per hectare. De wet staat bij uitzondering 200 ton per ha toe bij bijzondere aanleg zoals golfbanen. We hebben in NL 1 ton compost per ha beschikbaar via de handel (daarnaast eigen compost) No Dig is daarmee een buiten de realiteit van de landbouw staande teelt methode.
Er komt ook nog jaarlijks 2 cm nieuwe compost bij. Een hoeveelheid van 120 ton per ha…. Omdat het veelal natuurcompost is teer je dus ook nog eens
heel zwaar op de natuur.
Ik heb de film ‘Onder het maaiveld’ al gezien. Schitterend!
Als dit artikel op waarheid berust:
Is het eventueel mogelijk de makers te bewegen er alsnog een voetnoot bij te maken?
ik ben ook benieuwd wat Marc Siepman, bodembeheer bij uitstek, hiervan vindt
Wat de makers er mee doen, is aan hen. En vraag het Marc!
bodembeheer in mijn reactie = bodemkenner
Marc Siepman.
Mooi uit een gezet, heel waardevol om observatie-onderbouwing-diverse oplossingen in één artikel te lezen
Dankjewel, Marjolein!
u heeft het steeds over de kringloop sluiten, maar hoor u nergens over de eigen ontlasting gebruiken als meststof.
Dat is pas echt de gedachte van de kringloop
Ja, dat is nog beter, eigen ontlasting recyclen. Zoals André Hoogendijk laatst al opmerkte: ‘Het grootste gat in de stikstofkringloop is het gat waarop u zit.’ Niet overal haalbaar. Gelukkig wordt steeds meer fosfaat teruggewonnen bij rioolwaterzuiveringsinstallaties.
hoi, ik snap iets niet in wat je zegt. Die compost maak ik zelf, van mn eigen groente fruit en tuinafval. wat moet ik dán met mn groente fruit en tuinafval? bij het gewone afval? dan wordt het verbrand of gaat het op de stort. das pas slecht voor het milieu. kan ik het toch beter op mn tuin gooien?
In mijn stuk schrijf ik over aanvoer van compost van buiten de tuin. Als je alleen eigen compost gebruikt, voer je geen stikstof en fosfaat aan, die recycle je alleen. Inderdaad, beter dan afvoeren. Goed bezig!
dank! 😊
ah mooi.. ik ook. Ik dacht dat elke tuinder dit deed. Ik heb een voedselbosje annex kruidentuin en haal ook keukenafval bij anderen op
Je hebt kleigrond zandgrond of arme ( schraal ) grond , staan er vaste planten of eenjarigen planten. , naar behoefte bemesten .
Is mijn advies.
Inderdaad: aanpassen aan grond en planten. Maar om het concreet te maken, hoeveel, wanneer, van welke meststof, dat kost wat meer denkwerk.
stalmest gebruik ik al jaren niet meer,wat ik doe is zelf compost maken van in de herfst verzamelde bladeren, (geen eiken blad word je grond te zuur ), gaat op de composthoop met wat lavameel(gruis),heb ook nog een wormentoren gaat bijna alle gft afval in, wormen zetten dat om in wormenmest, hier gaat ook altijd beetje lavameel bij, kan je b.v uitstrooien of mengen door potgrond, omspitten doe ik ook niet ik, wat ik wel doe is omwoelen.
Dat klinkt goed, Albert! Uit proeven in Amerika bleek dan na 25 jaar eikenblad bemesten de grond niet zuurder was geworden. Het verteert alleen langzaam. Heb een zak composterend eikenblad staan. Na ruim twee jaar nog niet klaar.
ik vind dat niet zo n punt eikenblad is goed mulch materiaal vind ik.. Tot de zomer groeit t gras er niet doorheen.. ik leg t op mijn bodem. In de herfst is t verdwenen dus in driekwart jaar
Hoi Annemarie,
ik maak altijd Bokashi (micro-organismen)van onze eigen paardenmest, bio-afval, tuinafval…alles wat organisch is.
Aangevuld met lavameel en Edasil..(is dat dan ook aanvoer en zo ja, toch wel een aanvulling misschien?) En dat gaat als een dun laagje over mijn zandgrondwei en een laagje in mijn moestuinbakken. Met de bedoeling de bodem te verbeteren. En brandnetelgier maak ik ook.
Hoe kijk je hiernaar, qua stikstof?
Ha Nicolette, Je stikstofaanvoer zit dan in het voer dat je koopt voor je paarden en je eigen eten (behalve wat uit eigen tuin komt). Je tuinafval, dat wordt ter plekke gerecycled, er komt niks bij. Je paarden eten ook gras, dat is ook geen aanvoer van buiten je wei. Dus de paardenmest bestaat deels uit aanvoer en deels uit gras. Als je het dan bij een dun (maar wat is dun? 0,5 cm? het is ook niet gelijkmatig te strooien) laagje houdt, lijkt me OK. Met lavameel en edasil voer je geen stikstof aan. In het lavameel zit mogelijk een klein beetje fosfaat.
Voor de voeding van het gras is de stikstof eerder beperkend dan fosfaat en kalium, bij gebruik van paardenmest. Gras neemt meer stikstof op dan groente; heeft een veel langer groeiseizoen.
De oppervlakte vd moestuinbakken is te verwaarlozen tov je wei, denk ik.
of 1 cm…
ik maak Bokashi van keuken afval, gras uit mijn tuin en blad tezamen met mergel omdat de bodem nogal zuur is. En doe er een beetje lavameel bij. Dat geef ik specifiek aan mijn bomen en struiken dan is t op. Mijn Kruiden krijgen slechts mergel en de hele tuin blad uit de omgeving
Hi Anne-marie,
Goed dat je dit aangeeft. Om jouw pleiten te bekrachtigen zou het misschien goed zijn om aan te geven wat dan teveel is en juist is om te doen?
Ha Natascha,
Als je het precies wilt weten: kijk in de boeken die ik onderaan de tekst aanbeveel. In mijn boek Leve de Bodem! staat als simpelste richtlijn voor de moestuin: 5 tot 10 liter compost of mest per vierkante meter voor een moestuin waar in het verleden regelmatig bemest is. Als je start op schrale grond, 2 tot 3 emmers per vierkante meter. En sowieso: recyclen van reststoffen van eigen terrein als mulch en compost, en groenbemesters kweken. Compost van eigen tuin bevat i.h.a. minder voedingsstoffen dan compost die je kunt kopen. In de siertuin: wat je niet afvoert, hoef je niet aan te voeren. Alleen als planten niet goed genoeg groeien: uitzoeken wat er aan de hand is, evt bemesten, of planten kiezen die beter passen op die plek.